Eth Pacte

Tot condat e debatut semble ua faula, mès qu’ei vertat, jo viuia en ua d’aguestes cases que delimiten er espaci dera ièra deth miei, ua plaça a on s’i hègen hèstes d’ostiu, taulejades comunitàries e balhs d’acordeon e vriolin. E per a on i passauen es nòces e es batiegi que gessien dera glèisa, aué barrada. Era glèisa, era plaça de dauant e eth petit cementèri èren eth centre d’ua quarantea de masi escampilhadi enter Santa Pau e Mieres.

Era casa que m’auien premanit ei era soleta que compartís parets miegères es deth costat, ua casa vielha qu’apertienie, coma tantes autes, a un des linhatges mès antics deth parçan. Eth proprietari, eth patron de çò de Cadamont, l’auie cedida e auie remodelat es bòrdes entà hèr-ne una bibliotèca qu’auie d’èster, tanben, era escòla deth pòble. Eth patron de çò de Cadamont auie proprietats despartides per tota era sèrra e ère coneishut pertot pes sòns articles ena premsa d’Olot e Girona. Reformista, liurepensaire, etc, eth patron de çò de Cadamont s’auie aufrit entà pagar eth mèstre e bibliotecari e cedir era casa e es libres que siguessen de besonh.

Açò ère er an 1925 e era mia arribada en Sallent siguec tot un eveniment.

Quan arribè, dempús de passar per çò de Cadamont, toti me vieren a recéber, aciu madeish, ena plaça, era gent viege a veder-me en casa, es familhes me saludauen e arregraïen qu’auessa acceptat hèr de mèstre en un pòble tan petit.

M’auien assignat ua assistenta, ua vielha qu’era mastressa de çò de Cadamont auie rescatat d’apròp de Briolf, un tucolet que i a passat eth santuari de Collell. Era hemna mauviuie enter es parets d’un corrau en pardies e era mastressa l’auie hèt anar a cercar. Maria Pruan, qu’atau se didie era vielha, netejaue era bibliotèca e era plaça, me lauaue era ròba e me hège eth dinar e eth sopar. Era mastressa li aufrie arrecès, lenha e minjar, a cambi de hèr de mossa tath mèstre e tara bibliotèca.

Era pòrta dera bibliotèca –era antica pòrta des bòrdes- se daurie entàs 9. Es escolans arribauen ara ora, repientadi e tamb es quadèrns e era amurada de lenha s’ère iuèrn. Eth recebedor dera casa s’aumplie tamb una trentea de mainatges que liegien, escriuien o multiplicauen enquiara ora de dinar. Alavetz, non calie jamès díder qu’ère era ua, era vielha tustaue e portaue era ola. Dinàuem amassa, es escolans, era vielha e jo. Hège gòi, veder-mos minjar toti a ua, enter es libres dera bibliotèca.

Cada dia, dempús de dinar e se non ploiguie, gessíem ua estona ena plaça. Quan era vielha auie arremassat, entrauen un aute còp a lheuar taula e a escampar. Eth mès gran passaue un drap umit e ja i podíem tornar. Iuèrn, primauera, tardor... Es dies en Sallent auien ua constància solida, lèu mecanica. Ensenhar a liéger e a escríuer, somar, restar, multiplicar, dividir... Abantes deth tant per cent, ja començauen es abséncies des gojats que demanauen entà anar a trabalhar en camp. Era mia preséncia non alteraue lèu arren.

Era solitud non ère pas un problèma. Era bibliotèca de çò de Cadamont ère enorme o, se mès non, a jo alavetz m’ac semblaue. Guairi viatges non desirè qu’eth temps non s’acabèsse quan espiaua aqueri rengs de libres plei de libres! Es escolans se n’anauen e jo pujaua en bicicleta enquia çò de Cadamont e passaua ores e ores embarrat aquiu laguens. A de còps, era mastressa me convidaue a sopar e m’ensenhaue es paquets qu’eth patron manaue des de Barcelona, Perpinhan o París. Be n’auessa dat, jo, entà poder auer temps entà liéger tot aquerò...

Se s’auie hèt de net, en iuèrn, quan se n’anauen es escolans, passejaua enquia Torroella e dempús, quan arribaua en casa començaua a liéger. Quauqui sers era vielha s’i estaue dempús de sopar e me racondaue istòries des entorns, òdis des aujòls, hilhs que non èren pas deth pair que les pujaue, panatòris inversemblables, carlinades, lops que baishauen enquiath vesiat entà espantoriar vegades, daunes d’aigua e d’autes faules que tanben me condauen es mainatges. Non se hège jamès massa pesada, tanlèu que vedie qu’auia sòn, que me viegen es talents d’estar-me solet o qu’alugaua candelons entà liéger, era arremassaue era plata e se n’anaue tath cornèr que li auien premanit ena casa deth cant. Iuèrns de hòrtes torrades e ostius doci, ena bibliotèca: ath delà de dus hestegi que non aueren futur, era mia vida en vesiat siguec d’ua monotonia e d’ua tranquillitat delicioses.

Era vielha me cuelhie fidança, s’auie hèt ara mia companhia e as mies manies ara ora de minjar e d’endreçar era casa e era bibliotèca. Coma trapi mens aqueres peleges e es taulejades, es lebes e es becades... Cada viatge me condaue mès e mès causes, blagadisses e istòries qu’autant podien auer succedit en Sallent coma en quina auta part des montanhes deth cant que siguesse, en Guilleries o en Alberes, enes Pirenèus o en Montseny...

Encara i é era hièstra ena antica escòla. Non sai pas se deuen demorar-i es mòbles. Ath cant dera hièstra i auie un artibanc a on m’i sèja e escotaua era vielha, a de còps en tot premania quauque diboish entà londeman, en tot repassaua era còpia o es compdes.

De tot çò que me condèc, rebrembi, per motius qu’ara son mès clars que jamès, aquera convèrsa. Ei vertat qu’auie abiletat entà racondar es causes. Quauque viatge, quan començaue a condar-les ère coma se, còp sec, e sonque pr’amor qu’ac condaue era, es règles dera realitat cambièssen. Se bèth aute auesse racondat condalhes de lops e bòsqui, ¿m’ac auessa creigut? Dilhèu non, dilhèu ère eth solombre, era tranquillitat dera cramba, eth hèt de víuer en Sallent, aluenhat de tot e de toti... Non ac sai pas, mès era vertat ei qu’es racondes dera vielha m’estropauen en toti es sens, auie eth don de saber coma calar-te laguens deth relat.

Un ser, dempús de lauar, un ser que se la vedie plan cansada, se seiguec dauant mèn e me didec:

- Jusèp, jo li è condat fòrça causes, deu pensar que sò ua blagaira, mès era vertat ei que non li è condat jamès çò de mès gròs que m’a passat –jo pensaua que començarie tamb ua des sues faules d’òmes que s’auien perdut peth bòsc e qu’auien lutat tamb es lops e tot aquerò.- Non me guarde atau, Jusèp, çò que li è de díder, e non ac sò dit jamès ad arrés, ei massa gròs, ei dilhèu çò de mès gròs qu’age passat jamès per aciu.

Alavetz, quan jo hèja aqueth anar de sabentàs, tamb eth taulèu e era bibliotèca ath mèn darrèr, se li’n pujaue eth hum entath nas e passaue era pòrta, auie un gèni prim, guimbaue coma un ressòrt tanlèu que la sarraua entà on non volie anar. Hège çò de madeish qu’es mainatges.Quan alavetz, li demanaua ce qué li auie passat, me didie que non n’auia de hèr arren, que liegessa e caressa, que ja non m’ac volie díder. Calie persutar que m’ac condèsse entà pr’amor que non se shordèsse, li sabie plan de grèu que non li demanèssa e ère de besonh frenar quan ja non podie arturar-se, calie... Mès, aqueth dia ère serena. “Ara m’aurà d’escotar e de creir”, semblaue dider-me.

Hège temps que me didie qu’un dia m’auie de condar ua causa, “plan gròssa, plan gròssa”. Comencèc un mes abantes, que m’auie de díder, volie condar-me, non condar-me, ara un shinau, e a plaser... Sajaue trapar eth moment avient enquia qu’arribèc un dia que metec ua cagira dauant der artibanc.

- L’ac è de díder, ja non pogui demorar mès –ère seiguda, tamb es mans dessús des jolhs.

- Au, donc.

- Un dia, abantes que me recuelhesse era mastressa –dobtèc, prenec aire, lo treiguec- vedí eth demòni.

- Desencusatz, Maria, qué...

- J’ac a entenut. Quate viatges, lo vedí. Non mete aguesta cara, li digui era vertat. Ah, non me cre...

- Hemna... –hi entà lheuar-me.

- J’ac sabia, que non me creirie, non li auria d’auer dit arren –alavetz era tanben hec entà lheuar-se.

- Maria, digatz, se vos platz, hemna... –li diguí. Ara madeish, quan ac rebrembi, recupèri eth mèn vielh escepticisme. S’eth patron, racionalista e illustrat, mos auesse sentut...

- Ara ac ditz tà quedar ben... Vosté se n’anarà e ja non i pensarà, mès jo ac è de condar a quauquarrés. Sò plan vielha, è era cara coma ua poma arropida e non viuerè massa mès ans, ei plan per açò que li demani que m’escote, sonque aguest viatge.

- Hemna... –hi qu’òc tamb eth cap e metí un parelh d’ardonhs en huec.

- E que me creigue.

- Hemna, la creirè, tiò, au, anem-i.

- Guarde, Jusèp, escote-me, se li platz, non li è demanat jamès arren e abantes que tornetz tara ciutat, se jamès i tornatz, voi que sapiatz qué vos a de condar aguesta vielha –coma se me pelegèsse tamb era man, me parlaue-. Me lo trapè hè causa de dètz ans, quan viuia ena val der aute costat. Eth prumèr còp que me venguec a trapar anaua peth camin deth bòsc, cercaua sarrons e borrages e, alavetz, vedí ua causa que se botjaue darrèr des heuguères. Ère eth demòni, ja vos ac sò dit. M’aperèc peth nòm, Maria Pruan. Jo demorè plan estonada, jamès non m’auia trapat eth demòni, mès que voletz, ja se vedie qu’ère eth.

- A veir, a veir, Maria... ¿Me voletz díder coma ac sabéretz, qu’ère eth demòni?

- Non arritz de jo coma se siguessa ua mainadonha, m’auetz dit que m’escotaríetz! Atau que te lo vedí gésser enter es heuguères, j’ac vedí, qu’ère eth, Jusèp, aguestes causes se saben, vosté, tanben, quines causes de demanar. Naut, plan brunit, tamb còrnes, coa, barbilh, pautes de boc e pidor de sofre –contunhèc era vielha en tot jo la deishaua díder, tamb anar de sabentàs.

- Hemna... Aguest ei eth demòni que ges pertot –barbilh e còrnes, pensaua jo, e pidor de sofre, era faula...

- ¿E coma volíetz que lo coneishessa, jo, se non ère eth que ges pertot? Donques òc, que n’ère, ère eth. Es anges pòrten ales, es demònis, còrnes, jo sonque les pogui conéisher atau.

- D’acòrd, d’acòrd, non vos enfadetz pas, non vos enfadetz.

- Donc caratz... ¿Cararatz?

- Cari, cari.

- Donques m’aperèc peth nòm:

- Maria Pruan, hè dies que vos veigui vier a cercar minjar en bòsc.

- Atau ei –li responí jo-, qué voletz que hèsque ua prauba vielha coma jo? Plan è de vier tath bòsc a cercar borrages, e se m’entretietz guaire, aué non soparè, è de cuélher es borrages –que te li diguí jo.

- Maria Pruan, è vengut enquiad aciu entà hèr-te un tracte. Se tu vòs, non te calerà cuélher mès sarrons ne borrages ne passar heired peth bòsc entà cercar eth tòn aliment. As ua causa que me serie plan utila, Maria Pruan –eth demòni me hec enquia ua reveréncia, non se pense, siguec eth prumèr e eth darrèr viatge que me n’an hèta ua.

- Ja te sò dit que me haràs èster en retard.

- Se vòs, Maria Pruan, abandonaràs aguestes pardies a on dromisses. Viueràs en ua casa de ric e auràs lacais e mosses, tanti coma ne volgues. E codinères que te mestraràn civet e flairoses minges.

- E qué auria de hèr, mès conda-m’ac rapid pr’amor que sò pressada, è de cuélher borrages, jo.

- Sonque m’auries de balhar era tua anma.

Jo ja n’èra un shinhau tip: era anma, es còrnes e era pidor de sofre... Era vielha se lheuaue e repetie es gèsts qu’auie hèt eth demòni. Auia liejut mil còps istòries coma aquera, e pensaua qu’era vielha se’n trufaue de jo. En aqueri recuelhs populars dera bibliotèca, ¿guaires n’i deuie auer, de faules com aquera?

- Non hèsque aguesta cara, Jusèp.

- Ei que coma vòu que...

- Quan eth demòni me demanèc era mia anma, que vau tan pòga causa, li diguí que non s’ac valie: sò ua prauba vielha –li didia- a qui voletz aumplir de riquesa e de poder. Hètz tard, massa tard. Me criè en ua cabana a on dromíem tota era mia familha, es mèns frairs e es mies fraies, e era mia mair. Sa pair nòste, ac deuetz saber, plan qu’ètz tant escarrabilhat, partic tara guèrra tamb es carlins e non tornèc bric mès. Tres frairs mèns moriren de hame. Eth heired ère terrible, dromíem es uns ath dessús des auti e minjàuem èrba, coma es bèsties, atau siguec quan jo èra petita. Hérem de mossardets a cambi des bilhèstres de minjar sobrères des patrons que mos volien. Ah, rebrembi coma mos gorràuem entà poder recuélher es toalhes e èster es prumèrs en minjar-mos es brigalhs, a de còps es veces que balhauen ath bestiar... Atau è passat tota era mia vida enquia que me hi massa vielha entà trabalhar. Mula vielha, mula vielha... Me flinquèren dehòra e anè hènt enquia qu’aciu trapè aguest corrau en pardies a on demori. Mula vielha, en corrau queigut.

- Maria...

- Eth demòni me guardèc, es uelhs se li empliren de lèrmes e se n’anèc enter es heuguères.

- Jamès non m’ac auíetz condat, açò, Maria –diguí, seigut. Era mastressa me didec que passàuetz misèria, mès non sabia qué... Eth demòni, donc... –non poguí esvitar arrir.

- Ah, arritz... ¿De jo o deth demòni?

- De vosté non arriria jamès, Maria, ¿coma voletz qu’arrisca se me condatz tot açò?, mès eth demòni, tamb còrnes e coa, non m’ac pogui pas creir.

- Donques non tardèc que tornèc a aparéisher.

- ¿E qué volie, se ja li auíetz dit que non?

- Ah, non i credetz, non i credetz totun demanatz... ¿Liegetz çò que d’auti escriuen, d’auti que non sabetz qui son, mès çò que jo vos digui, que sò aciu e vos ac condi non voletz...? Demoratz-vos, ara vos ac condarè. Ah, arritz, arritz... Non auetz vist arren... Jo auia tornat a gésser a cercar cargòlhs e misharnons tà dinar. Me calaua pera corsèra que se hòravie peth bòsc quan, còp sec, lheuè eth cap entà naut e me lo trapè seigut ena branca d’un casse. “M’auetz balhat un bon espant, en aguesti tempsi, ua non se’n pòt fidar de qui pòt trapar-se en bòsc”, que te li diguí.

- Vos demoraua, Maria. Vos demoraua entà renauir-vos era mia aufèrta –que te me responec-. Contunhi interessat ena vòsta anma, Maria Pruan. Er aute dia non voléretz acceptar es riqueses que vos aufria, mès aué è ua causa plan mès importanta.

- Va, non m’endravetz, qu’encara demorarè sense dinar. M’auríetz d’ajudar a cercar cargòlhs e misharnons. Vosté, Jusèp, non me cre a jo, dera madeisha faiçon que jo non me credia eth demòni, dilhèu ei per açò qu’ara deuetz pensar que sò plan hòla –jo non sabia tà on campar, era vielha condaue era istòria tamb ua conviccion tan grana que la hège deth tot credibla.

- Es cargòlhs van a plaseret e es misharnons non se voluden pas guaire. Escotatz-me, se vos platz, Maria Pruan. A cambi dera vòsta anma, aué, vos pòrti ua causa plan predada. Es òmes e es hemnes s’esdeguen a cercar era felicitat. Se me balhatz era vòsta anma, jo vo’la darè. E laguens dera felicitat, tanben i son es sòs!

- De qué m’a de servir, -li responí- ¿non credetz que s’ara me balhéssetz era felicitat seria fòrça mès malerosa? ¿Qué haria, prauba de jo, quan campèssa entà darrèr? Vietz a demanar-me era anma e non pensatz en tot çò qu’a viscut, aguesta mia anma. Er aute dia vos condè era misèria qu’è viscut, coma viuíem ena nòsta cabana, toti amassa, apileradi. Era estima que sentérem es uns pes auti e que semblaue qu’ère era soleta causa que mos podie mantier en vida, er unenc motiu entà seguir patint, s’esbricalhaue cada viatge qu’un des nòsti se morie de malautia o de heired. Tota era vida me sentí mensprètzi des mèns patrons, pr’amor que jo, coma es cans, tota era vida è auut patrons. È estat tostemp era mossardeta lorda, era mès prauba des mossardetes e è que cada dia dera mia vida vidanta a estat un calvari, sonque è viscut quan è dromit, quan me n’anaua tath mèn cornèr deth palhèr dera casa des patrons, quan m’arrupisqui ena tuta e me capèri tamb era perissa, ath cant deth huec deth corrau. Era mia vida a estat d’un malur complèt, des deth prumèr dia enquia aué, e ara me vietz a balhar era felicitat... Non auetz anma, ètz crudèu tamb jo. Deuetz voler era mia anma entà auer-ne ua de pròpria. ¿Coma credetz que suportaria guardar entà darrèr s’ara me balhàuetz era felicitat? Ara sò ua prauba vielha malerosa mès eth mèn passat non me dòu mès qu’eth present. S’ara me héssetz erosa, me moriria.

- ¿Qué didec, eth? –aquerò deth demòni, non me hège guaire gòi, mès eth calvari de Maria... Bèth viatge i sò anat a caminar, per Briolf, ¿coma deuie víuer aquiu, era hemna? Era solucion entà qu’aquiu non i viuesse arres ena misèria ei que non i viuesse arres.

- Non me credetz, vos estimatz mès aguestes letres –didec en tot senhalar es libres dera bibliotèca- que çò que jo vos poga condar. Au, tornatz tàs libres, tornatz-i...

- Non volia pas ofener-vos, Maria, digatz, digatz –jo non sabia quina cara hèr.

- Eth demòni me guardèc ua estona. Auie es uelhs plorosi e, en lòc de responer-me, hec un saut entath cimalh deth casse e desapareishec enter es branques e es huelhes.

- E ja siguec prèst–me lheuaua dera cagira.

- Encara me venguec a cercar un tresau viatge. Un dia que me lheuè d’ora peth maitin a cercar espargues. Tot escàs auia eth paèr plen quan, entení que quauquarrés me’n metie quauqu’uns de mès ath laguens, e ues castanhes dehòra dera sason. Me revirè e que te lo tornaua a auer aquiu madeish.

- Vos demani perdon, Maria Pruan. Normaument non me cau shordar ad arrés tamb tantes visites, non m’auie passat jamès. Podetz díder tota capinauta qu’eth demòni vos a demanat perdon. Era prumèra trapada sòu èster era definitiva e sonque en compdades escadences me cau hèr ua dusau visita. E aciu que m’auetz, tu per tu, jo, sò eth demòni. Es òmes me temen e me cerquen e jo, tostemp è bèra causa entada eri. Tamb vosté, era causa qu’ei anada diferenta, mès pensi qu’aué poiram deishar prèst eth problèma que mos ten.

- ¿Tornatz a demanar-me era anma? Ja veigui qu’ètz tenaç, vos.

- Òc, ben guardat que hè temps que romi peth mon.

- ¿E qué me balhatz a cambi, aguest viatge? ¿Es castanhes que m’auetz deishat en paèr, ara que non n’ei eth temps?

- Non, non, Maria Pruan, vos balharè ua auta causa mès importanta, ua causa que tota hemna vòu auer. Er aute còp me didéretz que non suportaríetz campar entà darrèr. Aué vos amii era etèrna joenessa, tornaratz a èster joena e beròia, Maria Pruan. Poiratz cercar er òme mès ric que volgue ua gojata tan polida coma seratz vos.

- Aiaia –me seiguí en un capús-. Vos que vos botjatz d’un temps a un aute e d’aciu entà delà sense bric d’esfòrç, vos que didetz qu’ac sabetz tot, pensi que non entenetz arren d’arren. Jo ja siguí bèra. Ara me vedetz arropida e boçuda. È es mans tacades e gròsses. Pèrdi eth peu e è era cara uassuda. Mès un dia siguí fòrça beròia, èra nauta e auia eth peu coma era tardor. Era pèth, semblaue ua broma, blanca e doça. Mès que non durèc pas guaire pr’amor qu’eth mèn còs non podec resistir totes es enventides que vos è condat. Encara non sai coma poguí èster tan beròia se sonque mingè qu’èrba... Eth trabalh e er esfòrç, es prètzhèts e eth mauvíuer me heren a vier lèja, es mans brastades e es cames botides de varices, es dents m’an queigut lèu... Siguí flor d’un dia, ¿guairi òmes m’aueren a cambi de plan pòga causa...? Mès era etèrna joenessa, per un aute costat, ¿de qué me servirà? Guardatz, mossur demòni, sò cansada de víuer, sonque voi que non me maregetz massa. Non traparia cap de castig mès crudèu que víuer entà tostemp. Ja vos diguí qu’ena mia vida sonque è viscut quan è dromit. Arren mès qu’açò...

- Maria, jo..., non sai qué díder... –diguí jo, espaurugat.

- Eth tanpòc. Demorèc tan paralizat que quan li demanè que m’ajudèsse a cuélher espargues, s’ajoquèc tamb jo e me’n metec un sarpat en paèr. Dempús, se n’anèc, en tot caminar, tamb eth cap ajocat.

- E alavetz...

- Care, se li platz... Eth cas ei que me’n desbrembè, deth demòni. Non i tornè a pensar enquia que, temps dempús lo vedí caminar pera cernelha d’un tucòu que i a ath cant des pardies a on viuia. Me treiguí eth mocador deth cap e li hi senhes entà qué venguesse. Non guardaue entà on era jo, e coma que pensaua que serie dolut tamb jo e que non vierie pas, m’apropè enquiath malh a on s’auie seigut.

- Vietz a arrir-vo’n de jo –me didec.

- Bessè, non vos ac prengatz atau, òme. Ne deuetz auer a cabassi, d’anmes, ua mès o ua mens non pensi pas qu’eth lunfèrn la trape a mancar.

- Tanplan qu’òc, mès d’un huec n’ahlamaria, mès me dòu fòrça non auer era vòsta, Maria Pruan, ara ei lèu lèu ua question d’amor pròpri.

Era vielha ère convincenta, convincenta de vertat, voi díder... Alavetz, maugrat eth mèn escepticisme, ja non sabia qué pensar. Ei vertat que i auie gent que didie que tanben l’auie vist, eth demòni. E pro lòcs nomentadi deth demòni, eth camin deth demòni, eth malh, eth bòsc... Quan volí díder quauquarren, me hec a carar tamb era man.

- Siguec alavetz quan li diguí: vos balharè era mia anma se sabetz respóner ara pregunta que pòrti ath mèn laguens de dempús que sò mainada.

- Un enigma, tiò , me shaute açò, sò un especialista, jo –me responec eth, sabentàs-. Non sai a qui me rebrembe, tamb tant de libre e tanta bibliotèca e tanta escòla...

- Non ei pas atau, o dilhèu òc, qui ac pòt saber, açò –i tornè jo, que ja n’èra un shinhau tipa-. Cada dia, cada dia qu’è patit, que m’è cansat, que m’an umiliat, me sò demanat perqué calie que viuessa era vida que viuia. Vos venerè era mia anma se me balhatz un motiu entà víuer, balhatz-me’n sonque un, e vo’la venerè. Didetz-me perqué me toquèc a jo, víuer atau, didetz-me perqué è viscut, quin besonh hèja, jo, en mon... Jo non ac sai, e se voletz era mia anma, ja vo’la podetz sauvar, çò que li a tocat víuer ena tèrra non pòt pas èster mès dolent que çò que li pòt tocar víuer en lunfèrn. Se tant la voletz, ja vo’la podetz sauvar, encara que non me responetz era pregunta que vos hèsqui, òc ma hè, se dilhèu l’è perduda, se dilhèu la perdí bèth temps a, era mia anma...

Era vielha alendèc un moment e contunhèc.

- Eth demòni me guardèc enes uelhs e me passèc era man pera caròla, ah, ja li juri que jamès arres m’auie amorassat atau era cara. Ploraue. Hec miei torn e se n’anèc tamb era coa enter cames. Era rèsta dera istòria dera mia vida ja la coneishetz, un dia, un parelh de pagesi deth vesiat me vieren a cercar entà anar tà çò de Cadamont. A cambi, casa, minjar, e lenha, non podia pas díder que non, auia auut fòrça sòrt! Ath delà, l’è coneishut, Jusèp, qué mès voi...

No’n parlèrem mès. Londeman baishèc eth dinar ena bibliotèca coma se jamès n’auéssem parlat ne d’ua causa de ua auta. Es mainatges dinèren e arremassèren es taules, un aute dia en Sallent. Passèrem un temps qu’arrés des dus non didie pas grana causa e era monotonia e es sòns imprevisti aumpliren es mesi que seguien, mès ei vertat que pendent ua bona tempsada, quan hèja gessudes pera zòna, auia era sensacion que quauquarrés me seguie, sentia votz e vedia ombres, me suggestionaua era convèrsa tamb era vielha, pensaua.

Mès arren, tot contunhèc parion. Es ans passauen dera madeisha faiçon qu’ac hègen es corsi e era mainadèra qu’entraue e gessie dera bibliotèca. Era dictadura de Primo de Rivera s’acabèc, passèren es ans d’entermiei e arribèc era republica, a despiet qu’en Sallent non n’arribèc pas guaire bocin, de tot açò. Era carretèra qu’aué arribe des de Banyoles o des d’Olot ei plea de marrècs, bèri uns fòrça barradi e dangierosi, mès çò que i auie alavetz non se podie qualificar ne de camin. De dehòra, non n’arribaue arren, jo hège dètz ans que i èra e encara èra ua nauetat, era rèsta èren es cuelhetes, bones o dolentes, e es cries, abondiues o escasses. Dera glèisa ne contunhauen gessent mainatjons acabadi de batiar, matrimònis e enterraments.

Er an 1934 dèrem tèrra ara vielha. Coma que non arribaue era ora de dinar, entrèrem en casa sua. Ère seiguda en artibanc, ath cant dera humenèja. Eth còs ère heired e en huec non i demoraue ne ua brasa, mès auie es uelhs barradi e ère ben emparada ena paret, era ròba l’estropaue coma se siguesse ua mortalha e coma se quauqu’un l’auesse acomodada. Era pòrta dera glèisa ei a sèt mètres dera deth cementèri, çò de prumèr que hèsqui quan arribi en Sallent ei daurir era rèisha e netejar era sua labada.

Ath delà d’açò e enquiara guèrra, ua normalitat estranha e trebolenta. Eth front auançaue e tanben es preparatius entà partir tar exili entà França. Toti se tornèren maufidants, era abondància s’auie acabat e tanben era solidaritat e era bona armonia, açò òc qu’arribèc. Passè era termièra tamb es de çò de Cadamont. Non mos podérem emportar arren que non siguesse imprescindible, mès era mastressa persutèc qu’auíem de cargar en camion, enter d’autes causes, ua part dera bibliotèca laguens d’ua mala. Quini plors e quina tristor auien toti per non poder començar un aute cors. Eth patron demanèc as pagesi que se n’emportèssen es libres tà casa sua, despartic es mòbles e es airines. Es masèrs mos acompanhèren lèu lèu enquia Banyoles.

D’alavetz estant, è viscut era Dusau Guèrra Mondiau, es derròtes e es posteriores victòries des païsi afrontats, me heriren e me guarí. Era estada en França siguec longa, lèu ueit ans. Era casa que crompè encara ei dubèrta, plea de libres, encara sauvi era mala que se’n volec emportar era mastressa. È passat tempsades en Escòcia, Mexic, Estats Units, Suècia, Filipines e un aute còp Escòcia. È aprenut idiòmes e sò hèt de mèstre, tutor e bibliotecari per tota Euròpa... Fantasiatz ua vida complètament plea...

Sallent a cambiat fòrça, an cimentat eth carrèr e eth peiron dera carretèra, qu’ara ei quitranada e a perdut quauqui marrècs, mès eth mon seguís aluenhat deth vesiat. Non s’i a bastit, i a cases vuedes e fòrça d’autes qu’an cambiat de proprietari. Non i a arrés que hèsque de pagés, entà díder era vertat, fòrça pòga gent, era màger part des vilatgencs trabalhen en Olot o en Banyoles... Era casa que hège d’escòla e bibliotèca què, i a dus barratges entà qu’era gent non s’i apròpe. Eth tet ei maumetut, mès non a estat sonque eth colar deth temps, çò qu’a deishat era casa destracada, peth vesiat s’escampilhe qu’en bèth lòc i son es sòs de çò de Cadamont. Quan se guarde enter es henerècles dera pòrta se pòden veir es horats ena paret, enes tenhats e en solèr. Arren, faules que diden qu’es de çò de Cadamont amaguèren es sòs ena bibliotèca per se de cas tornauen der exili. Encara i a gent que place ua quimerica mala plea de sòs de çò de Cadamont en ues tutes imaginàries peth camin dera serrada de Finestres. Se sabessen que laguens dera mala i auie libres...

Toti fabulen. ¿Guaire hège, que non i tornaua? Des de 1939... Hè lèu setanta ans. Des que i viuien, non i demore arrés, pogui reconéisher es hilhs e es arrèhilhs pes fesomies que se repetissen enes cases, hilhs que retiren as pairs o as mairs-sénhers... Ei era madeisha desencusa, eth madeish rasonament que hèsqui quan me diden que sò parion qu’aqueth prumèr mèstre qu’arribèc en Sallent hè quauqui ans. Un des fotografs dera zòna passèc per totes es cases deth parçan, es retrats encara son penjadi en minjadors e entrades. Es cambis enes pientats e enes vestits hèn mès simpla era evasiva, mès, totun açò, n’i a que demoren meravilhadi de trapar un cariatge identic ath mèn. Hè tres ans moric eth darrèr vilatgenc que me coneishec e ère en un asil, lèu non i tocaue, non m’auesse coneishut.

N’i a que diderien qu’è hèt hóner aguest don mèn en tot hèr de bibliotecari, mès s’ac didessen, volerie díder que non an entenut arren. Quan me cansa de hèr de bibliotecari poirè hèr çò que volga en tot saber qu’aurè tot eth temps que volga... Quauqu’uns des libres que i a enes bibliotèques deth mon son mèns, n’i a que les tien de manuals, libres d’istòria, de viatges, ¿guaires causes sò hèt e guaires me’n demoren? Pèrdi eth compde des prumères e tanben des dusaus.

Pr’amor que, se jo condèssa qu’abantes de partir de Sallent, anè a cercar eth demòni, ¿qui me creirie? Arrés, dilhèu, coma jo non credí era vielha quan m’ac condèc, mès qu’ei vertat que dempús de plan cercar-lo, e de cridar-lo per vals e soms, un dia me lo trapè ena esponèra deth lhet, coma ua aparicion, dempús que pensèssa e desirèssa de tot cor, coma tanti d’auti còps, abantes de barrar eth libre que liegia, en qué balharia s’auessa tot eth temps deth mon entà poder liéger.