Folk Tale

Gràttula-beddàttula

AuthorGiuseppe Pitrè
Book TitleFiabe novelle e racconti popolari siciliani
Publication Date1870
ATU510A,480
LanguageSicilian
OriginItaly

'Na vota cc'era un mircanti; stu mircanti avia tri figghi fimmini, ca eranu spuntuliddi: la cchiù grànni si chiamava Rosa, la mizzana Giuvannina, e la nica Ninetta, ed era la cchiù bedda di tutti.

'Na jurnata a stu mircanti cci veni di fari 'na gran mircanzia, e s'arricogghi a la casa siddiatu. — «Chi havi papà?» cci dicinu li figghi. — «Nenti, figghi mei: mi veni 'na gran mircanzia, e nun pozzu falla pi 'un lassari a vuàtri suli.» — «E vassía chi si cunfunni?» cci dici la granni; «vassía nni fa la pruvista pi tuttu lu tempu ch'havi a mancari: nni fa murari li porti, e quannu piaci a Diu nni videmu cu saluti.»

Lu patri accussì fa: cci fa pruvisti di manciarizzi 'n quantitati, e poi cci ordina a unu di li so' criati ca ogni matina s'affacciassi di la vanedda, chiamassi a la cchiù granni di li so' figghi, e cci facissi tutti li survizza di fora. Poi si licinziau, e cci dissi a la figghia granni: — «Rosa, tu chi vôi purtatu?» — «Tri bell'àbbiti di culuri diffirenti» cci arrispunni idda. — «Tu Giuvannina?» — «Zoccu voli vassía.» — «E tu Ninetta?» — «Io vogghiu purtata 'na bella rama di gràttuli 'nta 'na grasta d'argentu; e si vassía 'un mi la porta, chi lu bastimentu 'un pozza jiri nè nn'avanti, nè nn'arreri.» — «Ah sbriugnata! cci dicinu li soru, sta sorti di gastima cci manni a tò patri?» — «Nenti, rispunni lu patri, nun vi nni faciti, ca è picciridda, e s'havi a cumpàtiri.»

Dunca lu patri si licenzia e parti e junci a lu paisi prupiziu; fa lu gran niguziuni: e poi pensa d'accattari tri bell'àbbiti pi Rosa, tri bell'àbbiti pi Giuvannina; e chi si scorda? la rama di gràttuli pi Ninetta.

Comu si 'mmarca e si trova 'mmenzu mari, si nni veni 'na timpesta tirribbili: saitti, lampi, trona, acqua, marusu, ca lu bastimentu 'un potti jiri cchiù nè nn'avanti nè nn'arreri.

Lu capitanu si metti a dispirari; e dici: — «E stu malu timpuni unn'era 'nfilatu!»; ma lu mircanti arrigurdannusi di la gastìma di sò figghia, cci dici: — «Capitanu, io mi scurdavi di accattari 'na cosa. Sapiti chi vi dica? puggiamu, e comu arrinesci si cunta.» Ma chi fu, miraculu?! Comu puggiaru, cància lu tempu, e si nni vannu cu lu ventu 'n puppa. Lu mircanti scinni 'n terra, accatta la rama di gràttuli, la chianta 'nta 'na grasta d'argentu, e torna a bordu. Li marinara si mettinu a la vila, àppiru lu bellu viaggiu, e ddoppu tri jorna junceru a lu sò paisi.

Comu lu mircanti fu a la sò casa fici smurari li porti, grapíu li finistruna, e poi cci detti a li figghi: a Rosa e a Giuvannina li vesti, e a Ninetta la rama di li gràttuli 'nta la grasta d'argentu.

Metti pi mia: mi scurdava lu megghiu. Mentri stu mircanti era 'n viaggiu, successi 'na vota ca a la soru granni cci cadíu lu jiditali 'ntra lu puzzu: (cà lu patri cci avia fattu fari un puzzu pi 'un cci ammancari l'acqua). Si vôta Ninetta e cci dici a li soru: — «Picciotti, nun vi 'ngustiati; calatimi 'ntra lu puzzu, e vi lu pigghiu io stu jiditali.» — «Tu chi lucchíi?» cci dici la soru granni. — «Sì; io cci vogghiu scinniri a pigghiallu.» Iddi a diri no, idda a diri sì, l'àppiru a calari. Comu Ninetta scinni a tuccari l'acqua, si sbrazza e pigghia lu jiditali; ma comu nesci la manu di l'acqua, s'adduna d'un pirtusu, d'unni vinía lustru. Leva la tistetta di lu muru, e vidi un bellu jardinu, ma un jardinu veru diliziusu, ca cc'eranu tutti sorti di ciuri, d'arvuli e di frutti. Senza sapiri leggiri e scriviri, si 'nfila e si metti a cògghiri li megghiu ciuri, li megghiu frutti e ogni cosa di qualità. Si nni fa 'na falarata nè gattu fu nè dammàggiu fici, trasi 'ntra lu puzzu, metti la tistetta: — «Tiratimi!» e si nn'acchiana frisca comu li rosi. Comu li soru vidinu dda falarata di robba: — «Unni li cugghisti tu sti belli cosi?» — «Chi nn'aviti a fari?» rispunni Ninetta; dumani mi calati arreri e pigghiamu lu restu.» Jamu ca lu jardinu era di lu Riuzzu di lu Purtugallu, e lu Riuzzu comu vitti dda gran ruina si misi a fari un gran tempu d'acqua cu lu giardineri. Lu poviru giardineri cci dissi ca di sta cosa 'un nni sapia nenti, ma lu Riuzzu cci ordinau di stari cchiù vigilanti pi l'appressu; masinnò, guai pi iddu. Lu 'nnumani Ninetta si misi a lenza pi scinniri 'nta lu jardinu. Dici: — «Picciotti, calatimi!» — «Tu chi si' foddi o 'mbriaca?» — «'Un sugnu nè foddi nè 'mbriaca: calatimi.» Iddi a diri no, idda a diri si, l'àppiru a calari. Leva la tistetta, si cala 'nta lu jardinu: ciuri, frutti, nni fa 'na falarata, e si fa tirari susu.

Lu Riuzzu si truvò a'ffacciari: e 'mmenzu l'arvuli la vitti filiari; scinni jusu, ma 'un vitti cchiù a nuddu. Chiama lu giardineri: — «D'unni trasíu sta fimmina?» — «Quali fimmina, Maistà?» — «Sta fimmina chi s'ha cugghiutu frutti e ciuri 'nta lu mè jardinu?» — «Io nu nni sacciu nenti, Maistà;» e si misi a jurari e spirgiurari ca 'un ni sapia nenti. Lu Riuzzu vitti la sò 'nnuccintitùtini, e si nn'acchianau nna li so' cammari. La 'nnumani si misi a la posta: — «Si tu veni, dissi 'ntra iddu, di li mei granfi nun pôi sgagghiari.»

Ninetta, a lu terzu jornu, si metti, a lu solitu, a cutturiari a li so' soru pi calalla: la specia di l'àutri jorna cci avia piaciutu! E iddi a diri no, e idda a diri sì, l'àppiru a calari. Leva la tistetta, si 'nfila 'nta lu jardinu, cogghi li megghiu cosi, cchiù megghiu di l'àutri jorna; si nni fa 'na falarata, si nni jinchi lu pettu, nenti sapennu ca lu Riuzzu era ammucciatu pi idda. 'Nta lu megghiu senti 'na rumurata, si vôta e vidi ca lu Riuzzu s'avia jittatu p'affirralla. Jetta un sàutu nna lu pirtusu, metti la tistetta, e, santi pedi, ajutatimi! — Ddoppu stu fattu, lu poviru Riuzzu 'un appi cchiù paci, e di la pena nni cadíu malatu, pirchì dda picciotta cci parsi 'na vera fata. Tutti li medici di lu Regnu nuddu avia l'abilità di fallu stari bonu. 'Na jurnata lu Re 'n vidennu ca sò figghiu java pirdennu tirrenu, chiama tutti li savii e filosufi di lu Regnu pi discurriri supra la malatia di lu Riuzzu. Parra chistu, parra chiddu: all'urtimu parra un varvasàviu e dici: — «Maistà, spijati a vostru figghiu si havi quarchi simpatia pi quarchi giuvina; e allura si pensa di 'n'àutra manera.» Lu Re ha fattu chiamari a sò figghiu e cci ha spijatu; e lu figghiu cci cuntau una di tuttu, e cci dissi ca si nun si pigghia a sta picciotta, nun si pò cuitari. Dici lu varvasàviu: — «Maistà, faciti tri jorna di festa a palazzu, e jittati un bannu ca ogni patri e matri di tutti sorti di pirsuni cci purtassiru a li so' figghi, pena la vita a cui s'ammùccia.» Lu Re appruvau, e jittau lu bannu.

Jamu a li figghi di lu mircanti. Comu iddi àppiru ddi vesti chi cci purtò sò patri si li misiru a cusiri pi la prima festa di ballu chi vinia. Ninetta si 'nchiuiju cu la sò grasta, e addiu festi! e addiu divirtimenti! Lu patri e li soru, sta cosa 'un la putianu addiggiriri; ma poi si pirsuasiru ca chista era 'na fuddía, e la lassaru fari.

Comu nesci lu bannu di lu Re, lu patri va a la casa e cci lu cunta a li figghi: — «Picciotti, sapiti? Lu Re fa tri jorna di fistinu a palazzu, e voli ca ogni patri e matri cci purtassi li so' figghi: pena la morti a cu' s'ammùccia.» — «Bella! bella!» dissiru Rosa e Giuvannina; ma Ninetta si tirau li spaddi e dissi: — «Cci jiti vuàtri, ca io pi mia nun cci vogghiu vèniri.» — «No, figghia mia, cci dissi lu patri, ca cc'è la pena di morti: e cu la morti nun si cci joca.» — «E io chi nn'haju a fari! Cu' lu sapi ca vui aviti tri figghi? faciti cuntu ca nn'aviti dui.» E «sì ca cci ha' a veniri,» e «no ca 'un cci vegnu,» la prima sira di la festa di ballu Ninetta s'arristau a la casa cu dda grasta di gràttuli, ch'era la sò diliziu.

Comu li so' soru si nni jeru, Ninetta si vôta cu la grasta e cci dici:

Gràttula-beddàttula,

Acchiana susu e vesti a Nina,

E falla cchiù galanti ch' 'un era assira.»

E ddocu di la grasta chi vidistivu nèsciri? 'na gran quantità di fati cu àbbiti e gioj sparaggiati. Cu' la lava, cu' la strizza, cu' la vesti: 'nta un mumentu l'hannu vistutu di tuttu puntu, cu li so' guleri, li so' brillanti e li so' petri priziusi. Ddoppu ca fu un pezzu d'oru, si misi 'n' carrozza, junci a palazzu e acchiana; comu trasi, tutti la talìanu alluccuti. Lu Riuzzu la canuscíu, e cci lu dissi a lu Re; ddoppu va e si la pigghia sutta lu vrazzu e cci spija: — «Signura, comu stati?» — «Comu 'mmernu.» — «Comu vi chiamati?» — «Cu lu nnomu.» — «Unni stati?» — «Nna la casa cu la porta.» — «Nni quali strata?» — «Nna la vanedda di lu pruvulazzu.» — «Chi siti curiusa! mi faciti mòriri.» — «Putiti cripari!» Abballanu tutta la siritina. Lu Riuzzu stancava, ma idda 'un stancava, cà era 'nfatata. A la finuta, idda s'assetta vicinu a li so' soru. Comu finisci la festa, lu Re 'n sutta manu ordina a li so' criati ca jissiru dappressu a sta signura, pi vidiri unni stava. Idda scinni, e si metti 'n carrozza; ma comu s'adduna ca li criati cci javanu pi dappressu, si sciogghi li so' trizzi d'oru, e cci cadinu perni e petri priziusi. Vulìstivu vìdiri a li criati? si jettanu comu un gaddu a pastu supra ddi perni, e addiu signura! Idda fici cacciari li cavaddi, e 'ntra quattru botti fu a la casa. Comu junci, dici:

«Gràttula-beddàttula,

Spogghia a Nina,

E falla com'era assira.»

E ddocu si trova spugghiata e vistuta di li robbi di casa.

Tornanu li soru: — «Ninetta, Ninetta, chi bedda festa! Cc'era 'na signura ch'assimigghiava tutta a tia. Si nuàtri 'un sapìamu ca tu eri ccà, dicèvamu ch'eri tu.» — «Chi mi cuntati vuàtri, dici Ninetta, si io haju statu ccà cu la mè grasta....» — «Ma dumani assira cci ha' a vèniri, sai!»

Jamu a lu Re ch'aspittava li criati. Comu iddi tornanu a palazzu, si cci jettanu a li pedi e cci cuntanu lu fattu. Lu Re cci dici: — «Genti lizinnàrii, ca pi dinari vi canciati la facci! Ma si dumani assira v'arrisicati a fari la stissa cosa, guai è pi vui!»

Lu 'nnumani assira li soru accuminzaru a siddiari a Ninetta pi jiri cu iddi, ma Ninetta 'un ni vosi sèntiri nenti, e sò patri livò quistioni cu diri: — «'Un lu viditi ca nesci foddi pi ssa grasta? Chissa quarchi jornu m'havi a fari pàtiri quarchi guaju.... Jamuninni!» E si nni jeru.

Comu nèscinu, Ninetta va nna la grasta:

«Gràttula-beddàttula,

Acchiana susu e vesti a Nina,

E falla cchiù galanti ch' 'un era assira.»

E ddocu nèscinu fati 'n quantità: cu' la strizza, cu' la vesti cu l'àbbiti cchiù pumpusi, cu' la càrrica di gioj. Com'è vistuta di tuttu puntu, si metti 'n carrozza e va a palazzu. Comu junci, tutti la talìanu alluccuti, e massimamenti li so' soru e sò patri. Curri lu Riuzzu tuttu cuntenti: — «Signura, comu stati?» — «Comu 'mmernu.» — «Comu vi chiamati?» — «Cu lu nnomu.» — «Unn'abbitati?» — «Nna la casa cu la porta.» — «'Nna quali strata?» — «Nna la vanedda di lu pruvulazzu.» — «Chi siti curiusa! Mi faciti mòriri!» — «Putiti cripari!» Iddu nun si nni fa, e la 'mmita a'bballari cu iddu. Idda cci dici sì, e abballanu tutta la siritina. Ddoppu, idda si va a'ssittari 'ncostu li so' soru. — «Maria! dici una di li soru, sta signura è Ninetta scurciata!»

Finisci la festa. Ninetta si nni va di li primi: lu Re l'accumpagna; e cci fa signali a li criati. Ninetta si nn'adduna; e comu si metti 'n carrozza e si vidi sti criati pi d'appressu, afferra 'na pocu di sacchiteddi di munita d'oru ca avia 'ntra la carrozza e cci li tira 'n facci a li criati: a cui cci ammacca lu nasu, a cui cci attuppa un occhiu: 'un ponnu jiri cchiù avanti, e si nni tornanu a Palazzu comu li cani vastuniati. Lu Re comu li vitti cci parsiru macari piatusi; poi cci dissi: — «'Un fa nenti! Dumani assira è l'urtima sira: e, di 'na manera o di n'àutra, sta cosa s'havi a sapiri.»

Jamu a Ninetta. Coma junci a la casa, si vôta cu la grasta:

«Gràttula-beddàttula,

Spogghia a Nina,

E falla com'era assira.»

'Nta un vìdiri e svìdiri havi canciati li robbi e torna vistuta di casa. Vennu li soru: — «Ninetta, Ninetta, chi bedda festa! Cc'era dda signura d'assira ca t'assimigghiava tutta: l'occhi, li capiddi, la vucca, tutta, macari lu parrari. Aveva 'na vesta ca 'un l'aveva nuddu, e poi gioj e petri priziusi ca lucìanu comu li specchi.» — Ma chi mi cuntati a mia? cci dici Ninetta; io m'allienu cu la mè grasta e 'un cercu nè festi nè balli.» — «Sì, ma domani assira cci ha' a vèniri...» — «Àutru pinseri non haju chi chistu!» cci arrispunni Ninetta. Ddoppu manciari si jeru a curcari.

Lu 'nnumani assira Rosa e Giuvannina si visteru cu lu megghiu àbbitu novu chi cci avia purtatu sò patri, e jeru a la festa. Ninetta 'un ni vosi sèntiri nenti. Comu nisceru, idda curri nna la grasta:

«Gràttula-beddàttula,

Acchiana susu e vesti a Nina.

E falla cchiù galanti ch' 'un era assira.»

E subbitu fati 'n quantità: cu' la pettina, cu' la lava, cù la vesti. Ddoppu si metti 'n carrozza: a Palazzu. Sta vota li so' biddizzi eranu sparaggiati, e avia àbbiti e gioi ca 'un si nn'avianu vistu mai. Lu Riuzzu ch'avia statu cull'occhi a la via, comu la vidi cci dici: — «Signura, comu stati?» E idda cci arrispunni: — «Comu 'mmernu» — «Comu vi chiamati?» E ddocu fannu lu stissu discursu di l'autri siri.

Abballanu, abballanu, cà era l'urtima sira; a la finuta idda s'assetta vicinu a sò patri e a li so' soru; e li so' soru 'un putianu cchiù di diri 'ntra iddi: «Chista è 'na stampa Ninetta!» Lu Re e lu Riuzzu la taliavanu puru: e quasi quasi ca a lu Riuzzu cci squagghiava. A 'na certa ura lu Re si la pigghia sutta lu vrazzu cu scusa di purtalla a 'n'àutra cammara pi fàricci pigghiari quarchi cosa. Comu fôru suli, Ninetta si vulía licinziari pi jirisinni; ma lu Re, ca era risulutu di finilla, cci dici: — «Dui siri m'hai buffuniatu, ma la terza sira nun mi buffunìi.» — «E chi mi sintiti diri, Maistà?» — «Ti sentu diri ca io ti canùsciu, cu' si'; ca tu si' dda giuvina ca mi stai facennu squagghiari un figghiu. Tu ha' a essiri la mugghieri di lu Riuzzu!» — «Maistà, grazia!» — «E chi grazia vôi?» — «Ccà haju a mè patri e a li me' soru, e nun mi pozzu pigghiari libbirtà.» — «E chi paura hai?», dici lu Re; e subbitu fa chiamari lu patri. — Chiamata di Re, si soli diri, tanta bona nun è —: e a lu poviru patri di Ninetta cci vinni lu friddu pinsannu ch'avia lu carvuni vagnatu. Lu Re cci dichiara lu tuttu, e cci dici ca di la mancanza cci facia la grazia.

Lu 'nnumani graperu cappella riali: e lu Riuzzu cu Ninetta si maritaru.

Iddi arristaru filici e cuntenti

E nui semu ccà e nni stricamu li denti.

Palermo.


Text viewBook